Làm đẹp là khái niệm thường gắn liền với nữ giới trong xã hội hiện đại, thực chất lại mang lịch sử phi giới tính phong phú và đa dạng. Xuyên suốt các nền văn minh, son phấn, dưỡng chất và phong cách không chỉ là đặc quyền riêng của phái nữ mà còn là tấm gương phản chiếu quyền lực, địa vị, tín ngưỡng và sâu sắc hơn là tự do thể hiện bản thân, bất chấp ranh giới giới tính.
Từ những nét vẽ nguyên thủy trên vách đá đến các nghi thức trang điểm phức tạp của hoàng gia, làm đẹp đã luôn là một phần không thể tách rời của lịch sử nhân loại. Ban đầu, nó thường gắn liền với các nghi lễ tín ngưỡng hay biểu tượng quyền lực. Theo thời gian, khái niệm này dần phát triển, mang thêm ý nghĩa về địa vị xã hội, sự giàu có, và sau này là cả sự quyến rũ, cá tính.
Khi khái niệm "genderless beauty" đang định hình lại ngành công nghiệp tỷ đô và cách chúng ta nhìn nhận bản thân, việc nhìn lại hành trình dài và đầy biến động này giúp soi chiếu rõ hơn bản chất đa diện của cái đẹp và ý nghĩa văn hóa của vẻ đẹp phi giới tính.
Cổ đại - Vẻ đẹp của quyền uy và linh thiêng
Trong nhiều nền văn minh cổ xưa, ranh giới giới tính trong làm đẹp gần như mờ nhạt. Việc chăm sóc ngoại hình, sử dụng mỹ phẩm được gắn với quyền lực, nghi thức tôn giáo và cả lý do y học.
Thời Ai Cập cổ đại, trang điểm mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Cả đàn ông và phụ nữ đều sử dụng chì kohl để kẻ mắt, tạo ra những đường nét sắc sảo, vừa chống nắng, đuổi côn trùng vừa giúp bảo vệ khỏi linh hồn quỷ dữ. Hay màu sắc của móng tay nhuộm bằng henna thường phản ánh tầng lớp xã hội. Các loại dầu thơm và kem dưỡng da, chiết xuất từ thiên nhiên, được dùng rộng rãi để bảo vệ da khỏi khí hậu khắc nghiệt và duy trì sự thanh khiết cho cơ thể. Pharaohs, dù là nam hay nữ, luôn xuất hiện với vẻ ngoài được chăm chút tỉ mỉ, trang điểm đậm, là biểu tượng của uy quyền thần thánh, kết nối với các vị thần và địa vị tối cao.
Tại Hy Lạp và La Mã cổ đại, các nhà tắm công cộng là nơi cả nam và nữ cùng đến để làm sạch, xoa bóp và thoa dầu. Đàn ông Hy Lạp và La Mã rất quan tâm đến mái tóc, làn da và việc sử dụng dầu thơm. Thậm chí, trong một số giai đoạn lịch sử La Mã, quý ông còn sử dụng phấn chì trắng (ceruse) để làm trắng da mặt. Làn da trắng toát là biểu tượng của sự nhàn hạ, không phải lao động chân tay dưới ánh nắng, qua đó thể hiện địa vị và sự giàu có.
Tại phương Đông, làm đẹp cũng mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Ở Trung Hoa cổ đại, đặc biệt dưới thời nhà Đường – thời kỳ hoàng kim của nghệ thuật và văn hóa, nam giới hoàng tộc và giới văn nhân đôi khi cũng trang điểm nhẹ để thể hiện sự thanh lịch và tinh tế. Trên sân khấu Kinh kịch, các vai nam (như "sheng" - vai nam chính diện hay "jing" - vai mặt hoa, anh hùng) được trang điểm vô cùng cầu kỳ, với những màu sắc và đường nét ấn tượng hơn cả các vai nữ, nhằm khắc họa tính cách và cảm xúc nhân vật. Điều này cho thấy làm đẹp là công cụ biểu đạt nghệ thuật mạnh mẽ, vượt qua mọi rào cản giới tính.
Đọc thêm: Đôi má hồng "hây hây" qua từng thời kỳ lịch sử
Châu Âu thế kỷ 17-18 - Khi phấn son là tuyên ngôn của sự quyền quý
Thời kỳ Baroque và Rococo ở Châu Âu chứng kiến sự bùng nổ của mỹ phẩm như biểu tượng không thể chối cãi của quyền lực, sự giàu có và địa vị quý tộc, đặc biệt trong giới thượng lưu.
Vua Louis XIV của Pháp, với phong cách xa hoa và quyền lực tuyệt đối, là người đã đưa mỹ phẩm trang điểm dành cho nam giới trở thành đỉnh cao. Ông thường xuất hiện với gương mặt đánh phấn trắng dày đặc, má hồng rực rỡ, đôi mô đỏ tươi và mái tóc giả bồng bềnh, trắng xóa (peruke). Không chỉ là gu thẩm mỹ cá nhân thời bấy giờ, đây còn là cách vị Vua Mặt Trời thể hiện quyền uy tuyệt đối và tuyên ngôn chính trị sắc bén. Các triều đình châu Âu nhanh chóng học theo, và việc trang điểm cầu kỳ trở thành dấu hiệu nhận biết của tầng lớp quý tộc, bất kể giới tính nào. Phấn trắng không chỉ che đi sẹo đậu mùa mà còn tượng trưng sự cao quý, chỉ người không phải làm lụng vất vả mới sở hữu được.
Tại Anh, hiện tượng Macaroni men vào những năm 1760-1770 là minh chứng sống động cho sự phá cách của nam giới quý tộc. Đây là những quý ông đã du lịch Ý, mang về phong cách thời trang và làm đẹp cực kỳ phô trương, thậm chí được coi là lố bịch trong mắt những người bảo thủ. Họ mặc trang phục lộng lẫy, trang điểm sắc sảo với phấn trắng, má hồng, môi đỏ và đội tóc giả cao ngất ngưởng, phức tạp. Những Macaroni men là biểu tượng của tầng lớp thượng lưu châu Âu, thách thức mọi chuẩn mực truyền thống về vẻ ngoài nam tính, khẳng định quyền tự do biểu đạt cá nhân thông qua thời trang và làm đẹp.
Thế kỷ 19 - “Nữ tính hóa” gắn liền định kiến đạo đức
Thế kỷ 19 đánh dấu sự thay đổi đột ngột và mạnh mẽ trong quan niệm về làm đẹp, khi mỹ phẩm bị gắn chặt với sự "nữ tính" và thậm chí là "đạo đức kém". Dưới ảnh hưởng của Cách mạng Công nghiệp và đặc biệt là Thời đại Victoria với những chuẩn mực đạo đức khắt khe, xã hội bắt đầu hình thành một định nghĩa nghiêm ngặt về "nam tính" và "nữ tính".
Nam giới được kỳ vọng phải thể hiện sự mạnh mẽ, nghiêm túc, tập trung vào công việc và trí tuệ. Vẻ ngoài tự nhiên, sạch sẽ, gọn gàng và không có dấu vết của mỹ phẩm trở thành lý tưởng của sự nam tính và đáng tin cậy. Việc sử dụng son phấn bị coi là phù phiếm, yếu đuối, thậm chí liên quan đến tầng lớp thấp kém hoặc những người có đạo đức lỏng lẻo. Đây là thời kỳ mà ranh giới giới tính trong làm đẹp bị phân định rõ ràng và sâu sắc nhất, tạo nên áp lực xã hội lớn đối với nam giới nếu họ muốn trang điểm.
Phụ nữ vẫn sử dụng mỹ phẩm, nhưng phải kín đáo, tự nhiên nhất có thể để tạo ra vẻ đẹp "không son phấn" nhằm thể hiện sự trong trắng, thuần khiết và thanh lịch. Điều này càng củng cố thêm quan niệm rằng làm đẹp là một hành vi "nữ tính" và cần phải kiểm soát.
Thế kỷ 20 - Những thay đổi đầu tiên trong phân tầng cái đẹp phi giới tính
Sau một thế kỷ bị "nữ tính hóa", thế kỷ 20 chứng kiến những dấu hiệu đầu tiên của sự phá vỡ định kiến giới tính trong làm đẹp, được thúc đẩy bởi các phong trào xã hội, văn hóa và nghệ thuật.
Thập niên 1920s, sau Thế chiến thứ nhất, phong trào Flapper ở Mỹ và La Garçonne ở Pháp xuất hiện như làn gió mới, thể hiện sự giải phóng của phụ nữ. Họ cắt tóc ngắn kiểu bob, trang điểm mắt khói, môi son hình trái tim quyến rũ và không ngại diện những bộ suit nam tính. Đây không chỉ là thay đổi về thời trang mà còn là tuyên ngôn mạnh mẽ về sự độc lập, tự do và thách thức các định nghĩa truyền thống về sự "nữ tính". Phụ nữ tự tin thể hiện cá tính, đôi khi còn mạnh mẽ và quyết liệt hơn cả nam giới trong phong cách thường ngày.
Tuy nhiên, phải đến những năm thập niên 70s, trang điểm mới thực sự trở lại mạnh mẽ trên gương mặt nam giới, chủ yếu thông qua âm nhạc và các biểu tượng văn hóa. Những nghệ sĩ như David Bowie với hình tượng Ziggy Stardust huyền thoại, đã làm mờ ranh giới giới tính bằng cách trang điểm mắt cầu kỳ, môi son đậm và mái tóc đỏ rực. Hay với Prince là phong cách đầy mê hoặc, kết hợp trang điểm mắt, môi và kiểu tóc độc đáo, thể hiện sự nữ tính và nam tính cùng lúc một cách đầy quyền lực. Mick Jagger (The Rolling Stones) thường xuyên sử dụng eyeliner và son môi trên sân khấu, kết hợp với phong thái trình diễn đầy năng lượng, góp phần thay đổi nhận thức về vẻ ngoài của nam giới trong văn hóa đại chúng. Việc trang điểm của các nghệ sĩ đã biến sân khấu thành không gian thẩm mỹ phi giới, thách thức mọi chuẩn mực.xã hội và gắn liền với phong trào LGBTQ+ (queer) cũng như nghệ thuật biểu diễn.
Đến thập niên 1980s, xu hướng androgyny (lưỡng tính) trở nên nổi bật hơn bao giờ hết. Các nhà thiết kế Nhật Bản như Yohji Yamamoto và Comme des Garçons (Rei Kawakubo) đã tiên phong với phong cách unisex, tạo ra những bộ trang phục không phân biệt giới tính, với form dáng rộng rãi, màu sắc trung tính. Những thiết kế này không chỉ xuất hiện trên sàn runway mà còn ảnh hưởng đến đời sống, làm mờ đi ranh giới giữa thời trang nam và nữ. Phong cách này cũng được thấy ở các nghệ sĩ như Annie Lennox (Eurythmics), người thường xuyên xuất hiện với vẻ ngoài lưỡng tính, mạnh mẽ, thể hiện sự giải phóng khỏi các khuôn mẫu truyền thống.
Thế kỷ 21 - Bình thường hóa vẻ đẹp phi giới tính và tôn vinh cái tôi cá nhân
Thế kỷ 21, đặc biệt từ những năm 2000 trở đi, chứng kiến sự bùng nổ mạnh mẽ của khái niệm làm đẹp phi giới tính, được thúc đẩy bởi sự phát triển của truyền thông và sự thay đổi sâu sắc trong nhận thức xã hội về giới tính.
Những năm 2000s-2010s là giai đoạn khái niệm "metrosexual" trở nên phổ biến. Đây là thuật ngữ chỉ những người đàn ông đô thị, sành điệu, rất quan tâm đến ngoại hình và chăm sóc bản thân. Skincare và grooming (chăm sóc cá nhân) quay trở lại với nam giới đại chúng một cách mạnh mẽ. Các sản phẩm dành riêng cho nam giới bùng nổ, và việc đàn ông sử dụng các sản phẩm như BB Cream để làm đều màu da, dưỡng môi, hay thậm chí là tạo khối nhẹ không còn là điều xa lạ. Điều này được xem là một phần của việc chăm sóc bản thân, thể hiện sự chỉn chu và phong cách sống hiện đại, không còn bị gắn mác "nữ tính" hay phù phiếm.
Từ khoảng 2015 trở đi, sự phát triển của mạng xã hội và các nền tảng video như YouTube, Instagram đã tạo ra một thế hệ những người có ảnh hưởng (influencers) mới, phá vỡ mọi định kiến. Những cái tên như Bretman Rock hay James Charles là những beauty blogger/influencer nam nổi tiếng toàn cầu, công khai sử dụng và hướng dẫn trang điểm chuyên nghiệp. Họ truyền cảm hứng cho hàng triệu người, đặc biệt là nam giới, tự tin thể hiện bản thân qua mỹ phẩm, biến trang điểm thành một hình thức thể hiện nghệ thuật và cá tính, không bị gò bó bởi giới tính.
Và đến những năm 2020s, thế hệ Gen Z đang là động lực chính thúc đẩy khái niệm làm đẹp phi giới tính phát triển mạnh mẽ và trở thành một phần không thể thiếu của văn hóa đại chúng. Thế hệ này lớn lên trong thế giới đa dạng và cởi mở hơn, sự tự do thể hiện bản thân được đề cao. Đối với Gen Z, làm đẹp là công cụ để thể hiện cái tôi, cá tính và sự sáng tạo, bất kể giới tính sinh học hay xu hướng tính dục. Họ không ngại thử nghiệm các phong cách khác nhau, từ trang điểm đậm đến việc chăm sóc da chuyên sâu. Sự phổ biến toàn cầu của K-Pop, với các thần tượng nam thường xuyên trang điểm, nhuộm tóc và chăm sóc da tỉ mỉ, cũng góp phần bình thường hóa và thúc đẩy mạnh mẽ khái niệm làm đẹp phi giới tính trong văn hóa đại chúng toàn cầu. Các thương hiệu mỹ phẩm cũng đang nhanh chóng chuyển mình, ra mắt các dòng sản phẩm phi giới tính, với bao bì trung tính và chiến dịch quảng bá đa dạng hơn, nhắm đến mọi đối tượng khách hàng.
