Người ta đã nói nhiều về mùa Halloween rùng rợn, nhưng ít ai nhận ra rằng giữa bóng đêm tăm tối và đáng sợ ấy, ngày lễ này cũng có một vẻ lãng mạn và hoan ca không kém.
Nếu người Việt có Rằm tháng Bảy âm lịch – mùa của lòng hiếu thảo và từ bi – nơi những nghi thức Vu Lan, cúng cô hồn và bông hồng cài áo nhắc ta tưởng nhớ những người đã khuất, thì phương Tây cũng có một ngày mang tinh thần tương tự: Halloween, diễn ra vào đêm 31 tháng 10 hằng năm.
Dù chỉ mới du nhập vào Việt Nam từ đầu thế kỷ XXI, Halloween đã nhanh chóng trở thành một phần quen thuộc trong đời sống đô thị, đặc biệt với giới trẻ. Họ hóa trang, vui chơi và cùng nhau “chạm” đến những điều huyền bí của cõi âm bằng một tâm thế vừa sợ hãi vừa hứng khởi.
Nhưng đằng sau những chiếc mặt nạ ma quỷ và ánh nến lấp ló trong quả bí ngô, Halloween là một lễ hội phức hợp hơn thế.
Nó được hình thành từ nhiều lớp văn hoá: từ lễ Samhain của người Celt cổ đại – đánh dấu ranh giới giữa mùa màng và mùa đông, giữa sự sống và cái chết đến ảnh hưởng La Mã và Kitô giáo, rồi dần biến thành một ngày hội cộng đồng hiện đại, pha trộn giữa tâm linh, vui chơi và thương mại.
Bên cạnh những danh từ như “kinh dị” hay “rùng rợn”, Halloween còn ẩn chứa một mặt khác dịu dàng hơn: đó là dịp con người tưởng nhớ người thân đã khuất, ăn mừng cùng ký ức và giữ cho tình yêu dù qua bao mùa sinh tử vẫn còn tiếp diễn.
Giai thoại rùng rợn về Halloween
Trước khi trở thành đêm hội hóa trang sặc sỡ như ngày nay, Halloween từng là một nghi lễ mang sắc thái tôn giáo sâu sắc. Hơn hai nghìn năm trước, người Celtic tại Ireland, Anh và miền Bắc nước Pháp thương sum vầy và tổ chức tổ chức lễ Samhain vào cuối tháng 10 hàng năm, nhằm đánh dấu thời khắc mùa màng kết thúc và màn đêm mùa đông bắt đầu bao phủ.
Họ tin rằng đêm ấy, ranh giới giữa thế giới của người sống và người chết tan biến; các linh hồn sẽ quay về trần gian, tìm đến những người thân yêu và cả những kẻ họ oán hận.
Để đánh lạc hướng những linh hồn tà ác, họ đốt lửa trại, hóa trang thành quái vật, đeo mặt nạ và vẽ tro than lên mặt. Những chiếc áo choàng kỳ dị không chỉ là cách “ẩn mình khỏi ma quỷ” mà còn là nghi thức để hòa nhập cùng cõi âm – một cuộc thương lượng biểu tượng giữa con người và thế giới siêu nhiên.
Khi Kitô giáo lan rộng khắp châu Âu, Giáo hoàng Gregory III đã chọn ngày 1 tháng 11 làm Ngày Lễ Các Thánh (All Saints’ Day), nhằm tôn vinh những linh hồn thánh thiện. Đêm trước đó, gọi là All Hallows’ Eve, dần được rút gọn thành Halloween. Từ nghi lễ cầu an và xua tà, Halloween qua nhiều thế kỷ biến thành một ngày hội dân gian – nơi con người vừa sợ hãi, vừa tò mò và thích thú với điều bí ẩn.
Người Celtic tin rằng, khi thế giới ranh giới mở ra, những pháp sư Druid – người giữ vai trò tôn giáo của bộ tộc có thể tiên đoán vận mệnh mùa màng và tương lai. Chính niềm tin ấy cho thấy Halloween không chỉ là câu chuyện về cái chết, mà còn là nỗi khát khao hiểu biết, kiểm soát và hòa giải với những điều vượt ngoài tầm với của con người.
Halloween không bắt nguồn từ phù thủy, ma cà rồng hay quỷ dữ như nhiều người nghĩ
Trái với hình dung phổ biến, Halloween không khởi nguồn từ bóng tối của ma thuật hay những truyền thuyết về quỷ dữ. Theo giáo sư Melinda Zook, nhà sử học tại Đại học Purdue, “nguồn gốc của Halloween, có từ hơn một nghìn năm trước, gắn liền với sự sinh sôi, mùa thu hoạch và ký ức về người đã khuất, chứ không phải với phù thủy hay ma cà rồng”.
Halloween, cũng như nhiều yếu tố khác trong văn minh phương Tây, được dệt nên từ quá khứ ngoại giáo, La Mã và Kitô giáo - một sự pha trộn phức tạp giữa nghi lễ, phong tục và niềm tin cổ đại.
Halloween không bắt đầu từ nỗi sợ, mà từ chu kỳ sống – chết – tái sinh của con người và thiên nhiên.
Những hình ảnh quen thuộc ngày nay từ hóa trang, trick-or-treat cho đến các nhân vật như ma và phù thủy thực ra chỉ xuất hiện từ thế kỷ 19, bắt đầu từ Ireland và Scotland. Khi ấy, trẻ em mặc trang phục kỳ quái, gõ cửa từng nhà xin hạt dẻ, táo hoặc kẹo; đôi khi phải hát, đọc thơ hay kể chuyện cười để được nhận quà. Đó là cách cộng đồng cùng nhau vượt qua nỗi sợ hãi đêm dài – biến sự rùng rợn thành một trò chơi tập thể.
Vì thế, Halloween không phải câu chuyện về ma quỷ, mà là về con người – những kẻ luôn tìm cách diễn giải cái chết.
Halloween cũng khá… lãng mạn
Halloween mang nhiều ý nghĩa hơn là những màn hóa trang và trò hù dọa. Ngoài mục đích giả ma dọa quỷ nhằm đánh lạc hướng linh hồn trong đêm cửa địa ngục mở, đây còn là ngày để con người tri ân người đã khuất.
Nếu ở nhiều nền văn hóa, cái chết bị bao phủ bởi u ám và sợ hãi, thì ở người dân tại Mexico đón nhận chúng bằng màu sắc, âm nhạc và niềm vui. Lễ hội Día de los Muertos diễn ra từ 31/10 đến 2/11 hằng năm là dịp tưởng nhớ người đã khuất bằng hoa cúc vạn thọ, bánh pan de muerto và những bàn thờ đầy sắc màu. Đối với họ, cái chết không phải kết thúc mà là một phần của sự sống; người đã mất vẫn tồn tại trong ký ức và quay về đoàn tụ cùng gia đình mỗi năm.
Theo UNESCO (2008), Día de los Muertos được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại vì ngày lễ này “tôn vinh sự trở lại 'tạm thời' của linh hồn người đã khuất để thăm viếng người thân và bạn bè – nơi người sống và người chết gặp nhau trong ký ức và yêu thương". Nhà nhân học Stanley Brandes (Skulls to the Living, Bread to the Dead, 2006) gọi đây là “a cultural act of love and memory” – một hành động văn hóa của tình yêu và ký ức.
Cái chết, vì thế được “lãng mạn hóa” như nhịp cầu nối giữa hai thế giới vốn không thể gặp nhau.
Từ góc độ nhân học, như Arnold van Gennep từng viết trong The Rites of Passage (1909), mọi nghi lễ gắn với cái chết đều mang tính “chuyển tiếp” – giữa tách biệt và tái hòa nhập, giữa sự mất mát và tiếp nối.
Halloween, ở nghĩa sâu hơn, chính là một nghi lễ hòa giải giữa con người và cái chết, giúp cộng đồng chạm đến nỗi sợ để rồi làm dịu nó bằng ký ức và sự gắn kết.
Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Jack Santino nhận định trong Halloween and Other Festivals of Death and Life (1994): “Modern Halloween is an urban ritual that negotiates between fear and festivity, chaos and order”. Nghĩa là, lễ hội này phản ánh tâm thức của con người hiện đại – những người vừa sợ hãi, vừa muốn đối thoại với nỗi sợ qua diễn xướng, hóa trang, thắp nến và kể chuyện ma. Đó là cách con người tái lập trật tự trong thế giới đầy biến động: bằng niềm vui, ký ức và cộng đồng.
Từ đó, “sự lãng mạn” của Halloween có thể được hiểu như một ẩn dụ văn hóa: con người không chỉ đối diện cái chết, mà còn tìm cách giữ lại hơi ấm của sự sống.
Lãng mạn khi ấy, không còn là tình yêu đôi lứa, mà là tình yêu với sự tồn tại, kể cả khi nó đã đi qua.
