Quyền sở hữu sáng tạo "mong manh" của nhà thiết kế thời trang: Từ những cái tên danh tiếng như Phoebe Philo và Hedi Slimane tới những đội ngũ thiết kế thầm lặng phía sau mỗi vị giám đốc sáng tạo.
Chiếc túi được thiết kế dưới thời Phoebe Philo tại Celine - Luggage bag liên tục được thương hiệu “tái bản” trong suốt nhiều năm gần đây. Mỗi lần trở lại, nó lại khuấy động thị trường và đóng góp doanh thu đáng kể cho nhà mốt Pháp. Thế nhưng, người phụ nữ đã tạo nên hình hài của nó - Phoebe Philo không nhận được bất kỳ lợi ích thương mại nào.
Đọc thêm: Di sản của nhà thiết kế Phoebe Philo: Quần áo chính là cuộc đời của bà
Câu chuyện tưởng chừng riêng lẻ ấy lại chạm đến một vấn đề lớn hơn đang âm thầm diễn ra trong ngành thời trang: quyền sở hữu trí tuệ của nhà thiết kế. Bởi trong khi công chúng thường nghĩ đến “bản quyền thời trang” như cuộc chiến giữa thương hiệu và các sản phẩm đạo nhái, thì thực tế, cuộc chiến thầm lặng nhưng cấp thiết hơn lại diễn ra giữa chính nhà thiết kế và thương hiệu mà họ cống hiến.
Khoảng trống pháp lý và quyền chiếm hữu hợp pháp của thương hiệu
Luật sở hữu trí tuệ, dù bảo vệ cho những sản phẩm “hữu hình” như hình ảnh quảng bá hay những mẫu thiết kế…, lại “làm ngơ” trước tài sản giá trị nhất của những người làm sáng tạo - ý tưởng. Những gì làm nên bản sắc của một nhà thiết kế: từ tông màu, bố cục thị giác, đến cảm hứng văn hoá đều nằm ngoài phạm vi bảo vệ của pháp luật. Và khi sự sáng tạo trở thành “tài sản vô hình” mà ai cũng có thể chiếm hữu hợp pháp, quyền lợi của người sáng tạo dần bị hòa tan trong guồng máy thương mại của thương hiệu. Một trong những ví dụ tiêu biểu là trường hợp của Hedi Slimane.
Hedi Slimane là một trong số ít nhà thiết kế và nhiếp ảnh gia thời trang có thể duy trì quyền sở hữu đối với những tác phẩm của chính mình - điều hiếm hoi trong một ngành vốn bị chi phối bởi các điều khoản hợp đồng chặt chẽ. Năm 2016, không lâu sau khi rời vị trí Giám đốc sáng tạo của Saint Laurent, Slimane đã khởi kiện thương hiệu này vì hành vi sử dụng trái phép loạt ảnh do ông thực hiện. Ông thắng kiện nhờ những bức hình ấy được đăng ký bản quyền dưới tên mình, nhận khoản bồi thường lớn và buộc Saint Laurent phải xóa toàn bộ nội dung liên quan trên Instagram.
Tuy nhiên, có những sản phẩm “vô hình” mà nhà thiết kế phải chấp nhận “mất trắng” cho thương hiệu. Sau khi rời YSL, Slimane trở thành giám đốc sáng tạo tại Celine. Trong bảy năm đương nhiệm, dấu ấn thẩm mỹ cá nhân của ông đã in hằn lên bộ mã DNA của thương hiệu, từ những bộ ảnh trắng đen, phong cách grunge kết hợp với kỹ thuật may đo ôm sát cơ thể… Nhưng luật sở hữu trí tuệ không áp dụng cho những vật thể “vô hình” như ý tưởng, phong cách, và concept… Nói cách khác, Celine có thể tiếp tục sản xuất những bộ sưu tập giống cách Slimane đã làm: hình quảng bá trắng đen, thiết kế lấy cảm hứng từ grunge hay rock-and-roll… mà không vi phạm bất kì điều luật nào.
Những “vị anh hùng thầm lặng” và sự bất công trong hệ sinh thái sáng tạo
Dù không nhận được lợi ích thương mại, những cái tên đã để lại dấu ấn riêng biệt trên dòng chảy lịch sử thời trang như Slimane và Pholo vẫn sẽ được giới mộ điệu ghi nhận bởi những thiết kế nguyên bản. John Galliano và chiếc Saddle Bag tại Dior là một trong những ví dụ tiêu biểu. Khi Maria Grazia Chiuri “hồi sinh” dòng túi này, nó trở thành cỗ máy sản sinh lợi nhuận cho thương hiệu. Song, giới mộ điệu vẫn biết rằng mẫu túi di sản này xuất phát từ John Galliano.
Nhưng với những nhà thiết kế “ẩn danh” - những người làm việc thầm lặng trong đội ngũ sáng tạo , khoảng trống của pháp luật đã đẩy họ tới bờ vực của việc bị bóc lột và cướp đoạt chất xám. Họ không có tên trên truyền thông, không được ghi nhận trong hồ sơ sáng tạo, và càng không có quyền thương lượng về tác quyền. Những bản vẽ, mẫu thử hay ý tưởng của họ mặc nhiên trở thành tài sản hợp pháp của thương hiệu, được quy đổi bằng mức lương cố định hàng tháng. Thế nhưng, khi những thiết kế ấy tiếp tục được sản xuất, bán chạy và mang lại doanh thu khổng lồ trong nhiều năm, câu hỏi đặt ra là: liệu khoản thù lao đó đã thật sự tương xứng với giá trị sáng tạo mà họ cống hiến?
Liên hệ tới thời trang bền vững: Khi sự công bằng phải bắt đầu từ quyền được ghi nhận
Những câu chuyện như vậy mở rộng định nghĩa về tính bền vững trong thời trang: không chỉ là nguyên liệu tái chế hay chuỗi cung ứng xanh, mà còn là sự đảm bảo quyền lợi của mỗi một nhân viên trong hệ sinh thái sáng tạo. Nếu công nhân may bị bóc lột sức lao động ở cấp độ vật chất, thì những “vị anh hùng” thầm lặng của đội ngũ thiết kế lại bị bóc lột ở cấp độ tinh thần.
Cụ thể, trí tuệ và sức sáng tạo của họ bị khai thác mà không được ghi nhận tương xứng. Ngày nay, mỗi khi một bộ sưu tập ra mắt, truyền thông thường chỉ nhắc đến tên của vị giám đốc sáng tạo - người đại diện cho toàn bộ thành quả. Nhưng đằng sau ánh hào quang ấy là một đội ngũ thiết kế thầm lặng, những người đã cùng nhau xây dựng từng chi tiết, từng phom dáng, từng ý tưởng hình ảnh cho bộ sưu tập. Ví dụ, khi Jonathan Anderson nhận được “standing ovation” - các khán giả đồng loạt đứng dậy và vỗ tay tán thưởng anh trong show diễn bộ sưu tập Dior Xuân Hè 2026, thì những nhân viên của đội ngũ thiết kế gần như chẳng được mấy khán giả ngồi ở đó biết đến.
Một ngành thời trang thật sự bền vững không thể chỉ nói về môi trường, mà còn phải đặt câu hỏi về đạo đức sở hữu trí tuệ: Ai thực sự được hưởng lợi từ những ý tưởng làm nên linh hồn của thương hiệu?
Tham khảo từ TFL, BOF
