Từ bóng dáng người phụ nữ chèo xuồng qua mùa nước nổi đến những màn trình diễn rực rỡ ánh đèn, áo bà ba đã đi một hành trình dài, mang theo ký ức tập thể nhưng cũng mở ra những diễn giải mới mẻ của thời hiện đại.
Chiếc áo vốn sinh ra từ nhịp sống Nam Bộ: không cổ, tà xẻ hai bên, vải nhẹ, hàng nút thẳng dọc trước ngực – thứ giản dị đến mức tưởng như vô hình. Nó từng theo những người phụ nữ miền Tây bước qua mùa gặt, những chuyến đò, qua cả bom đạn và ranh giới sống còn.
Khi khoác lên mình áo bà ba, người ta khoác cả một lớp ký ức tập thể: những mảnh ghép về kháng chiến, những buổi chợ nổi, những con đường đất đỏ.
Ngày nay, chính sự mộc mạc ấy lại khiến áo bà ba hấp dẫn giới thiết kế: nó như một “tấm toan trắng” cho sáng tạo, vừa chất chứa lịch sử, vừa mở ra vô vàn diễn giải thẩm mỹ.
Sinh thời của áo bà ba
Có lẽ không nhiều trang phục Việt Nam nào mang nhiều lớp nghĩa như áo bà ba.
Xuất hiện vào khoảng thế kỷ XIX, áo bà ba là kết quả của một cuộc “lai ghép văn hóa” thú vị. Theo tư liệu của học giả Trương Vĩnh Ký và nhà văn Sơn Nam, áo bà ba được lấy cảm hứng từ trang phục của cộng đồng Baba gốc Hoa ở đảo Penang (Malaysia), sau đó được điều chỉnh để phù hợp với đời sống vùng sông nước Nam Bộ. Cũng có giả thuyết khác cho rằng áo bà ba chính là phiên bản cải tiến từ kiểu áo ngắn của cư dân miền Nam buổi đầu khai hoang thế kỷ XVIII: từ chiếc áo cộc tay, cổ khoét rộng, quần lá tọa, dần hình thành bộ quần áo đặc trưng gọn gàng và mát mẻ hơn.
Đọc thêm: Nhân loại đã nhuộm chàm ngay cả khi chưa biết đến chàm
Sinh ra giữa một miền đất tràn nắng và sông nước, chiếc áo ấy giải quyết đúng “bài toán sinh tồn” của khí hậu nhiệt đới: vải nhẹ, thấm hút tốt, tà xẻ hai bên để chèo xuồng, hàng nút giữa dễ mặc dễ cởi, gam màu tối giúp che vết bùn, vết mồ hôi. Nó không phải trang phục dành riêng cho một tầng lớp, mà bao trùm toàn bộ đời sống Nam Bộ: phụ nữ mặc đi chợ, ra đồng, đàn ông mặc đi sông, các bà các dì mặc đi lễ. Những năm đầu thế kỷ XX, cùng với lụa Tân Châu và lãnh Mỹ A - hai loại chất liệu cao cấp đặc trưng vùng Tây Nam Bộ, áo bà ba trở nên phổ biến hơn, xuất hiện cả trong đời sống đô thị Cần Thơ, Mỹ Tho, Sài Gòn.
Áo bà ba trong hai cuộc kháng chiến
Đến giữa thế kỷ XX, lịch sử đặt nó vào một vai diễn khác. Trong hai cuộc kháng chiến, chiếc áo bà ba đen giản dị cùng khăn rằn trở thành “đồng phục không chính thức” của miền Nam.
Người ta vẫn còn nhớ hình ảnh Nguyễn Thị Định - nữ tướng phong trào Đồng Khởi Bến Tre trong chiếc áo bà ba đen, khăn rằn vắt vai, nụ cười hiền mà ánh mắt như thép. Hình ảnh “đội quân tóc dài” - những người phụ nữ chèo xuồng, cầm mõ, cầm đuốc, tiếp tế lương thực, thậm chí trực tiếp cầm súng chiến đấu đã trở thành một phần ký ức dân tộc. Áo bà ba trong thời kháng chiến không còn chỉ là trang phục; nó trở thành một tuyên ngôn về lòng yêu nước và sự kiên cường.
Sau 1975, khi hòa bình lập lại, áo bà ba tiếp tục đồng hành cùng đời sống miền Tây nhưng dần “lùi” khỏi đô thị. Ở thành phố, những phong trào thời trang hiện đại thay thế nó bằng sơ-mi, áo blouse, đầm váy phương Tây; áo bà ba trở thành hình ảnh gắn với bà, má, các dì ở quê. Thế nhưng, ký ức về nó chưa bao giờ mất đi. Nhiều bức tranh, bài hát, thước phim đã lưu giữ dáng hình chiếc áo này: từ Đất phương Nam đến những câu ca dao về cô thôn nữ “mặc áo bà ba quấn khăn rằn”. Đó chính là lý do vì sao khi các NTK Việt ngày nay tìm cách định nghĩa “di sản mặc”, áo bà ba lập tức trở thành một nguồn cảm hứng sâu dày: nó vừa bình dị, vừa thấm đẫm lịch sử, vừa mở ra vô tận khả năng diễn giải thẩm mỹ.
Đọc thêm: “Nhà May”: Một danh xưng từ phổ biến đến lỗi thời
Từ đồng quê cho đến sàn diễn
Ngày nay, áo bà ba bước khỏi ghe xuồng và xuất hiện cả trong bộ ảnh thời trang, triển lãm, sàn diễn mang tầm vóc lớn hơn. Khác với áo dài vốn đã định vị rõ trong hình ảnh quốc tế, áo bà ba “mở”: dễ diễn giải, dễ phá cách, dễ đưa vào context thời trang hiện đại. Nó giống một tấm canvas linh hoạt: mỗi nhà thiết kế hay stylist có thể vẽ nên một phiên bản riêng.
Nosbyn Studio - Thương hiệu thời trang ứng dụng đã khéo léo đưa áo bà ba vào các bộ sưu tập mùa lễ Tết. Trong BST “Lụa là Tết” năm 2024 - 2025, Nosbyn sử dụng chất liệu lụa tơ tằm Bảo Lộc cao cấp với bảng màu tươi sáng để tạo nên những bộ bà ba vừa mang nét truyền thống quen thuộc, vừa hiện đại trẻ trung. Thiết kế của Nosbyn giữ nguyên phom dáng cơ bản (áo dài tay cài nút, cổ tròn khoét nhẹ, tà xẻ) nhưng được nhấn nhá bằng màu pastel và hoa văn gấm nhẹ, giúp áo bà ba trở nên thời thượng và gần gũi hơn với giới trẻ đô thị.
Thủy Nguyễn là một nhà thiết kế luôn đề cao chất liệu văn hóa dân gian, Thủy Nguyễn đã mạnh dạn đưa áo bà ba lên sàn diễn thời trang cao cấp. Cô từng thử nghiệm thiết kế áo bà ba cho phim điện ảnh (Mẹ chồng, 2017), và đến năm 2023, trong BST “Lả lơi áng mây trôi”, Thủy Nguyễn lần đầu tiên trình làng những mẫu áo bà ba cách tân trên runway.
Khán giả vẫn nhận ra dáng dấp quen thuộc của áo bà ba với hai vạt áo, hàng nút dài, cổ tròn nhưng tất cả đã được xử lý mới mẻ về phom dáng và cấu trúc. Thủy Nguyễn phá vỡ sự đơn điệu bằng cách đưa họa tiết thêu rồng phượng, mây trời lên áo, phối màu pastel hồng, vàng, trắng đầy thơ mộng, đồng thời sử dụng các chất liệu như lụa organza, ren cao cấp để tạo hiệu ứng thị giác khác biệt. Sự sáng tạo này mang đến luồng sinh khí mới cho chiếc áo bà ba vốn thân thuộc, chứng minh rằng trang phục truyền thống có thể trở nên thời thượng khi được đặt vào ngữ cảnh nghệ thuật đương đại.
Nguyễn Minh Công là ví dụ tiêu biểu khác là NTK trẻ Nguyễn Minh Công với bộ sưu tập “Về nhà Út ơi” (2023) lấy cảm hứng từ miền Tây sông nước. Anh đã tái hiện đám cưới miền Tây xưa bằng ngôn ngữ thời trang, trong đó không thể thiếu hình ảnh áo bà ba. Người mẫu xuất hiện với áo bà ba cách tân phối chân váy xếp ly hiện đại, đầu đội nón lá, tạo nên sự giao thoa thú vị giữa cổ điển và hiện đại.
Đặc biệt, Nguyễn Minh Công mạnh dạn sử dụng các họa tiết khăn rằn vốn là “phụ kiện” quen thuộc đi kèm áo bà ba để thiết kế thành áo khoác cách điệu, tạo điểm nhấn độc đáo cho bộ sưu tập. Về chất liệu, anh cũng kết hợp vải lụa Tân Châu, lãnh Mỹ A, vải đũi và thậm chí cả sợi chuối, sợi raffia để truyền tải thông điệp thời trang bền vững gắn liền với văn hóa bản địa. Kết quả là những bộ trang phục vừa lung linh sáng tạo trên sàn diễn, vừa như lời tri ân của nhà thiết kế đối với vẻ đẹp quê hương tuổi thơ của mình.
Đọc thêm: 4 BST phụ kiện dành cho những tâm hồn mong lễ
Bên ngoài giới thiết kế chuyên nghiệp, thế hệ nhà thiết kế trẻ cũng đang âm thầm vẽ lại bản đồ thẩm mỹ cho chiếc áo bà ba. Cuộc thi “Design Contest Áo Bà Ba” diễn ra tại TP.HCM đã thu hút hơn 200 bài dự thi từ sinh viên thiết kế của 39 trường đại học và cao đẳng trên cả nước. Trong đó, không ít bản vẽ là những phiên bản áo bà ba hiện đại hóa, từ chất liệu kỹ thuật mới cho đến phom dáng phá cách có chiếc lửng trên eo, có chiếc ôm sát kết hợp corset, có chiếc dựng phom 3D từ vải tái chế.
Sự sáng tạo ấy không chỉ đến từ kỹ thuật, mà còn từ tinh thần: thế hệ mới không xem áo bà ba là một di sản để cất tủ, mà là một biểu tượng linh hoạt để đối thoại với hiện tại. Họ không mặc áo để quay về quá khứ, mà để thử nghiệm xem bản sắc có thể đi xa đến đâu – miễn là giữ được gốc rễ.
Nghệ sĩ trên sân khấu: Áo bà ba biến thành biểu tượng thị giác
Nếu phải chọn một biểu tượng Gen Z đã “nằm lòng” chiếc áo bà ba như một phần da thịt, thì không ai xứng đáng hơn Phương Mỹ Chi – người mà công chúng vẫn gọi thân thương là “Chị Bảy”.
Chiếc áo bà ba tím năm nào đã cùng cô bé nhỏ xíu đứng trên sân khấu The Voice Kids, cất giọng hát Quê em mùa nước lũ khiến cả khán phòng rơi nước mắt. Không váy công chúa, không thiết kế high street, chỉ là một chiếc áo quê và một bản dân ca – nhưng chính sự tiết chế ấy lại làm nên tuyên ngôn mạnh mẽ rằng bản sắc sẽ tự phát sáng nếu đúng người, đúng thời điểm.
Từ giây phút đó, chiếc áo bà ba đã trở thành một phần “căn cước hình ảnh” của Phương Mỹ Chi. Nó theo cô qua các sân khấu, từ chương trình truyền hình đến concert riêng. Nhưng Chi chưa bao giờ mặc nó như một sự tô vẽ. Cô mặc vì đó là một lớp ký ức, một dạng ngôn ngữ mà không cần nói cũng ai cũng hiểu: “Đây là tôi – một giọng hát lớn lên giữa sông nước và câu dân ca Nam Bộ”.
12 năm sau, trong concert Em xinh Say Hi, chiếc áo bà ba được treo lặng lẽ giữa sân khấu, màu hồng tro nhạt, im lìm cạnh micro. Không ai mặc nó, nhưng dường như nó đang hát. Phương Mỹ Chi bước quanh nó như đi vòng quanh một phiên bản cũ của mình từ “chị Bảy” tới ngôi sao Gen Z tự định nghĩa bản thân qua thời trang và âm nhạc.
Không riêng gì Chi. Hòa Minzy từng khiến sân khấu nổ tung khi diện áo bà ba và khăn rằn biểu diễn Xuân chiến khu, mang đến một bản remix hình ảnh lịch sử bằng năng lượng pop rực rỡ. Vẻ ngoài tưởng giản dị lại tỏa sáng với năng lượng tươi tắn, như một bản remix hình ảnh lịch sử qua ánh đèn hiện thời.
Đọc thêm: Trang phục biểu diễn "ghi điểm" của các nghệ sĩ tại Concert Quốc khánh 2/9
Áo bà ba từng gắn với ghe xuồng, chiến dịch Đồng Khởi, với mẹ, với bà. Giờ nó có thể đi lên những nơi lấp lánh hào nhoáng, lướt trên sàn LED, phối cùng đôi giày hàng hiệu và mắt kính đen cool ngầu mà chẳng thấy lạc lõng. Vì thật ra, chiếc áo bà ba chưa từng bị ràng buộc trong bất cứ khung hình nào vì chính bản sắc là điều khiến nó vượt thời gian.
Nguồn tham khảo: Dữ liệu tổng hợp từ Sơn Nam, Trương Vĩnh Ký, Wikipedia.
