Những người muôn năm cũ
Hồn ở đâu bây giờ?
Câu hỏi của Vũ Đình Liên đã gợi nhắc hình bóng của các thầy đồ xưa, những tâm hồn chọn chữ nghĩa làm lẽ sống.
Khi nhìn vào chiếc áo dài Ngũ thân, dáng áo nghiêm trang của thầy đồ, người ta dường như đã thấy câu trả lời. Năm thân áo, cổ áo đứng một tấc (4cm), đường trung phùng (đường may dọc chính giữa thân trước) thẳng tắp, mang trọn vẹn tinh thần tôn sư trọng đạo và triết lý sống chính trực không lay chuyển.
Hành trình lịch sử của áo dài thầy đồ
Áo dài thầy đồ thực chất có nguồn gốc từ áo Ngũ thân. Để hiểu rõ về tấm áo này, trước hết cần nhìn lại quá trình phát triển của kiểu trang phục tiền thân đã tạo nên nó.
Phần lớn các học giả đồng thuận rằng sự phổ biến rộng rãi của tấm áo này gắn liền với bước ngoặt mang tính pháp chế tại Đàng Trong vào năm 1744. Bấy giờ, Chúa Nguyễn Phúc Khoát đã ban hành chỉ dụ thay đổi toàn diện về y phục. Sự kiện này không chỉ là một điều chỉnh về mặt thẩm mỹ mà là một quyết định chính trị sâu sắc, được minh chứng qua ghi chép của học giả Lê Quý Đôn trong cuốn “Phủ biên tạp lục”:
Năm Cảnh Hưng thứ 5, Giáp Tý, Nguyễn Phúc Khoát... bèn xưng vương hiệu, lấy thể chế áo mũ trong 'Tam tài đồ hội' làm kiểu mới, áo đều dùng vóc đoạn, người sang thì dùng mãng bảo thuỷ ba, mũ thì trang sức bằng vàng bạc. Trải hơn 30 năm, người ta đều tập quen, quên cả tục cũ.
Tư liệu này xác nhận rằng chiếc áo đã ra đời từ ý định xây dựng bản sắc riêng cho vùng đất phía Nam, đồng thời đặt nền móng cho phong cách trang phục sang trọng, sử dụng các chất liệu cao cấp như vóc đoạn.
Tuy nhiên, giới học thuật vẫn tồn tại một giả thuyết khác về sự xuất hiện sớm hơn của áo Ngũ thân khi liên hệ với thời kỳ đầu của các Chúa Nguyễn. Nhà nghiên cứu Phan Khoang trong tác phẩm “Sử liệu Việt sử: Xứ Đàng Trong” đã ghi lại truyền thuyết cho rằng, chiếc áo này đã được đề xuất từ thời Chúa Nguyễn Phúc Nguyên (khoảng năm 1613 - 1635):
Tương truyền rằng chính Lộc Khê Hầu Đào Duy Từ trong khi bày mưu định kế chống cự với họ Trịnh, đã khuyên chúa Hy Tông Nguyễn Phúc Nguyên bắt dân thay đổi tập tục cho khác hẳn dân Bắc ở Đàng Ngoài, như bỏ nón thượng, đội nón chóp, bỏ quần màu đen, đàn bà bỏ áo bốn thân bày yếm mà mặc áo năm thân gài khuy, bỏ tóc bao mà búi tó, bỏ váy để mặc quần.
Dẫu có nhiều tương truyền về nguồn gốc khác nhau, áo Ngũ thân của thầy đồ vẫn mang dấu ấn của chính sách văn hóa và sự phân định vai trò xã hội thời bấy giờ. Chiếc áo đã đi qua triều đình, đình làng, trường học, trở thành quốc phục trong nhiều thế kỷ - là biểu tượng của trí thức và đức hạnh. Người mặc áo Ngũ thân khoác trên mình tinh thần quân tử, trách nhiệm với chữ nghĩa, gia đình và xã hội.
Biểu tượng của đạo nghĩa
Năm thân, năm khuy, đường trung phùng - Công cha, nghĩa mẹ, ơn thầy khó quên.
Áo Ngũ thân dành cho cả nam và nữ ở mọi tầng lớp trong xã hội. Trong khi tầng lớp bình dân chọn đũi thô, tông màu nâu trầm để hòa mình vào cuộc sống mưu sinh, thì giới quý tộc lại khoác lên mình gấm, lụa, sa, đoạn bóng bẩy. Những bộ trang phục này còn được tô điểm bằng họa tiết long phượng, mây nước… được thêu dệt thủ công, tinh xảo. Mỗi đường kim mũi chỉ đều là minh chứng cho tay nghề điêu luyện của nghệ nhân.
Hơn nữa, màu sắc như vàng, đỏ son, tím đậm thường được dành riêng và giới hạn cho Nho sĩ, hoàng tộc, quý tộc hoặc quan lại cấp cao nhất. Để vẻ ngoài thêm uy nghi, nghi, người mặc còn mang theo các trân phẩm quý giá như kim bài, kim khánh - biểu tượng cho quyền lực.
›
Ngoài ra, thiết kế nối sống vải theo chiều dọc giúp áo đứng dáng và giữ được vẻ uy nghiêm vốn có. Trên thân áo, năm chiếc khuy được đặt dọc bên sườn phải, từ cổ xuống, tượng trưng cho ngũ thường: Nhân, Lễ, Nghĩa, Trí, Tín, là những điều mà học trò xưa luôn tự răn mình trước khi bước vào con đường học tập, tu dưỡng thành tài.
Đường trung phùng giữa thân trước và thân sau giúp chiếc áo đứng dáng. Hơn nữa, áo có trung phùng thì người có cốt cách, đường may thẳng tắp này cũng tựa lời dạy “cây thẳng bóng ngay”, nhắc nhở người làm thầy phải giữ cho mình nếp sống ngay thẳng, thật thà để học trò nhìn vào và học hỏi đức tính ấy.
Qua từng đường kim mũi chỉ khéo léo, áo Ngũ thân đã trở thành “tác phẩm nghệ thuật”, ẩn chứa những giá trị văn hóa, đạo đức trường tồn của dân tộc. Vì vậy, khi khoác lên mình chiếc áo Ngũ thân, người mặc còn mang theo ý niệm về nhân cách, nề nếp và phẩm chất của người quân tử.
Đọc thêm: Từ áo dài đến âu phục, trang phục nam giới Việt Nam một thời phong hoá
Ngày nay, tấm áo thầy đồ chuyển mình như thế nào?
Tấm áo thầy đồ giờ đây đã vượt ra khỏi ký ức học đường làng quê. Trong hành trình kết nối giá trị truyền thống và hiện đại, chiếc áo đã vươn ra trên sàn diễn, các không gian nghệ thuật và thảm đỏ quốc tế.
Sự thay đổi đầu tiên và cũng quan trọng nhất nằm ở chất liệu may đo. Nếu như trong giai đoạn thế kỷ XVIII-XIX dưới triều Nguyễn, áo dài thầy đồ chủ yếu được làm từ các loại vải quý như gấm, lụa, sa, đoạn - những chất liệu vốn chỉ phổ biến trong giới quan lại, hoàng tộc hoặc tầng lớp nho sĩ. Chúng thể hiện quyền lực thông qua độ hiếm của nguyên liệu, kỹ nghệ dệt phức tạp và giá thành cao.
Không còn bị giới hạn trong tính chất lễ phục hay biểu tượng địa vị, mà được sử dụng như trang phục mang tính thời trang. Vì vậy, chất liệu cũng linh hoạt hơn để phù hợp với nhiều kiểu dáng, phong cách và nhu cầu thoải mái trong đời sống hiện đại. Các nhà may thường ưu tiên lụa tơ tằm tự nhiên, đặc biệt là lụa Nha Xá - loại lụa mềm, thoáng khí, giúp bộ áo vẫn giữ được vẻ sang trọng nhưng nhẹ nhàng, dễ mặc.
Hoặc chất liệu phổ biến tiếp theo là vải pha (kết hợp lụa với sợi tổng hợp) để giảm giá thành, đồng thời vẫn giữ được độ bền, tính ứng dụng để đưa loại trang phục này tiếp cận rộng rãi hơn với công chúng hiện đại.
Từ nền tảng của áo Ngũ thân, tà áo dài Việt Nam đã tiếp tục được tinh giản và phát triển, trở thành hình thức quen thuộc trong đời sống đương đại.
Với nguồn cảm hứng từ Ngũ thân, tà áo dài hiện đại đã bước lên thảm đỏ quốc tế. Tại “Time 100 Gala ở New York”, nữ diễn viên gốc Việt Ali Wong đã chọn chiếc áo dài trắng. Đó là khoảnh khắc cô mang theo hơi thở văn hóa dân tộc, khẳng định bản sắc Việt giữa tâm điểm toàn cầu.
Trong phân khúc thời trang cao cấp, nhà thiết kế Đỗ Trịnh Hoài Nam là người đưa tinh thần Ngũ thân lên tầm vóc nghệ thuật quốc tế. Từ bộ sưu tập “Sen Vàng” (Golden Lotus) tại Tuần lễ Thời trang New York, cho đến những thiết kế mang hình ảnh quốc kỳ tại Liên hoan phim Cannes, ông đã biến trang phục này thành “sứ giả văn hóa” lan tỏa tinh thần dân tộc.
Không chỉ trên sàn diễn, câu chuyện về Ngũ thân còn được kể lại qua ngôn ngữ điện ảnh. Bộ phim tài liệu “The Long Dress” đã khắc họa hình ảnh áo dài như “cầu nối di sản”, kết nối những người Việt xa xứ với nguồn cội.
Vượt lên trên giá trị hữu hình, chiếc áo Ngũ thân nhắc nhở rằng phẩm hạnh và trí tuệ của người thầy đồ xưa vẫn còn nguyên vẹn giá trị trong đời sống hiện đại. Chiếc áo là hiện thân của sự khẳng định về nhân cách cao đẹp, minh chứng rằng những giá trị cốt lõi của dân tộc sẽ luôn tìm được chỗ đứng vững chãi và rực rỡ trong thế giới không ngừng biến đổi này.
Đọc thêm: Từ cổ điển đến đương đại: Tà áo dài nam đến từ các local brand Việt
Ảnh: Tổng hợp từ justjared, loboutiquedesign, Trịnh Đỗ Hoài Nam, Lụa Nha Xá, pinterest...
